Nieodzowny przedmiot w chacie każdego polskiego chłopa. Bez niego trudno wyobrazić sobie życie na dawnej wsi

Bardzo wiele cennych informacji na temat wyglądu i wyposażenia domów ubogich galicyjskich chłopów dostarcza klasyczna praca Oskara Kolberga pt. Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce.

W jednym z tomów monumentalnego dzieła ojca polskiej etnografii znalazł się również opis tego, co składało się na typowe wyposażenie chat najbiedniejszych włościan z podkrakowskich wsi.

Zgodnie z planem sporządzonym przez Kolberga chata takiego rolnika posiadała zaledwie jedną izbę mieszkalną, do tego dochodziła sień, tak zwana komora oraz chlewik "na wieprza karmnego".

Jak wyliczał uczony w izbie (A) znajdowały się:

1) Szafle do mycia, luszof z pomyjami (oznaczone kształtem koła);

2) Piec chlebowy;

3) Nalepa czyli kominek bez kapy;

4) Cyganek czyli piecyk z blachą;

5) Zapiecek gdzie stoi wyro (tapczan) dla dzieci do spania, które też czasami sypiają wprost na murze piecowym;

6) Żłób dla krów stojących w izbie;

7) Trąba lepiona ze starych garnków. Ta wychodzi albo w górę nad powałę wyżej na łokieć, albo też dla szczupłego strychu jest wprost przez całą izbę wyprowadzona do sieni, i z sieni się wymiata sadzę;

8) Łóżko;

9) Skrzynia pod oknem;

10) Stół, ławka;

11) Szafka z garnkami;

W sieni, oznaczone na planie literą B, stały:

12) Chlewik na prosięta;

13) Żarna i lada do rznięcia sieczki.

Wchód na strych po drabinie. Wreszcie w ostatnim, najmniejszym pomieszczeniu, a więc komorze (C) można było zobaczyć:

14) Sąsiek na zboże

15) Beczka na kapustę; skład różnych narzędzi, jako to: pług, kosa, radło itd.

Jak widać wyposażenie było niezwykle skromne i proste. Na planie sporządzonym przez Kolberga z jakiegoś powodu brakuje jednak stępy. Przedmiotu, o którym on sam pisał, że stanowił "rodzaj moździerza dębowego" znajdującego się "w każdej chałupie".

Z zasady stępa stała – podobnie jak żarna – w sieni. To narzędzie, dzisiaj już właściwie zupełnie zapomniane, służyło do tłuczenia zboża na kaszę – jęczmienia na krupy (pęczak) oraz prosa na jagły. Wykorzystywano ją również do rozgniatania siemienia lnianego.

Tak opisywał dawne stępy Jan Świętek na kartach wydanej w 1893 roku pracy Lud nadrabski, od Gdowa po Bochnię:

Jest to gruba kłoda dębowa do półtrzecia metra [2,5 metra – RK] długa, na jednym końcu rozdwojona. W środku miejsca rozdwojonego osadzony jest poprzecznie biegun, na którym za naciśnięciem nogą tłukącego, podnosi się i spuszcza stapór (belka graniasta, uderzając tym samym swym dziobem w dziurę, wypełnioną jęczmieniem lub prosem). Obtrącenie ości z jęczmienia w stępie nazywa się chrostaniem.

O tym, jak na co dzień używano stępy, opowiadał z kolei Kolberg: "Baba zwykle wówczas staje na tej stępie i trzymając się ręką kołka w ścianie, tłucze nogą prawą".

Należy tutaj podkreślić, że zarówno Kolberg jak i Świętek pisali o nowocześniejszej wersji stępy, którą obsługiwało się nogą. Wcześniej przez stulecia była to po prostu stawiana pionowo wydrążona kłoda. Wsypywało się do niej zboże a następnie miażdżono je przy pomocy drewnianego ubijaka (stępora).

Z racji tego, że kasza – obok ziemniaków – stanowiła podstawę jadłospisu chłopów stępa bardzo długo zaliczała się do najważniejszych elementów wyposażenia chłopskiej chaty. W wielu rejonach kraju z użytku wyszła dopiero w okresie międzywojennym. Jak czytamy w przygotowanej pod koniec lat 30. XX wieku, ale wydanej dopiero w 1947 roku, pracy Józefa Gajka pt. Zarys etnograficzny zachodniej części Podola:

Stępy stają się zabytkami wyciąganymi z komór i strychów w okresie Bożego Narodzenia, by tłuc w nich kutię. Wtedy nieliczne już we wsi sztuki pożyczają sobie sąsiedzi. Raz więc tylko w roku dochodzą one powszechnie znowu do głosu.

Bibliografia:

• Józef Gajek, Zarys etnograficzny zachodniej części Podola [w:], "Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Nauki filozoficzne i humanistyczne", Tom 2 1947 .
• Oskar Kolberg, Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, t. 5, Krakowskie, Kraków 1871.
• Jan Świętek, Lud nadrabski, od Gdowa po Bochni, Akademia Umiejętności 1893.