Polskie straty w pierwszej wojnie światowej. Milion ofiar i niewyobrażalne zniszczenia

Wśród miast pierwszą ofiarą wojny stał się Kalisz, który już w sierpniu 1914 roku został przez Niemców niemal zrównany z ziemią. Zniszczeniu uległo około 75% miejskiej zabudowy. W kolejnych latach poważnie ucierpiały również Gorlice, Chełm czy Stanisławów.

Lotnictwo wojskowe dopiero raczkowało, nie przeprowadzano więc nalotów bombowych na taką skalę, jak ćwierć wieku później. W efekcie największe zniszczenia dotknęły nie aglomeracje, ale tereny wiejskie.

Wycofujący się Rosjanie z pełną bezwzględnością stosowali taktykę spalonej ziemi. Podobnie postępowała armia cesarsko-królewska, o czym świadczą wspomnienia mieszkanki jednej z lubelskich wiosek:

Austriacy wzięli podpalili wieś. Wieś ogień szybko objął, że nie było myśli o czym aby ratować i gdzie, jak kto mógł, tak się ratował ucieczką, a podczas pożaru wsi, niektórzy gospodarze zapominając, iż to wojna, ratowali swój dobytek, a w tym czasie Austriacy brali i łapali ich, że to rus[ski] szpieg. Jednych zaraz na miejscu zabijali, drugich zabierali ze sobą.

Poza celowymi podpaleniami duże straty powodował również huraganowy ostrzał artyleryjski prowadzony nierzadko całymi dniami. Szacuje się, że w rejonie najcięższych walk zniszczeniu ulegało od 30 do 40% domów i zabudowań gospodarczych.

Czytaj też: Kochanka Mussoliniego błagała o śmierć. Przed egzekucją zadała pytanie

Łącznie, według szacunków sporządzonych już po ustaniu konfliktu i po wojnie polsko-bolszewickiej, na obszarze, który wszedł w skład II Rzeczpospolitej zniszczono 500 tysięcy budynków mieszkalnych, 1,2 miliona zabudowań gospodarczych, 2000 budynków publicznych, 2000 świątyń różnych wyznań oraz 6500 szkół.

W efekcie około 800 tysięcy rodzin (czyli pięć milionów ludzi!) straciło dorobek swojego życia.

Także skala destrukcji infrastruktury była wprost niewyobrażalna. Po zakończonej wojnie trzeba było odbudować około 390 dużych i ponad 2000 małych mostów. W gruzach leżało 60% dworców kolejowych. W Kongresówce zniszczeniu uległo również 40% dróg bitych.

Wojenna zawierucha dotknęła boleśnie także przemysł. W 1915 roku Rosjanie ewakuowali z Królestwa Polskiego około 150 dużych zakładów przemysłowych, w tym na przykład warszawskie zakłady Lilpop, Rau i Loewenstein.

Na wschód powędrowały nie tylko maszyny i urządzenia, ale również całe załogi z rodzinami. Przyjmuje się, że przesiedlono łącznie około 200 000 ludzi. To czego nie udało się zabrać – niszczono, by nie wpadło w ręce nacierających Niemców i Austriaków. Taki los spotkał między innymi Zakłady Lniarskie w Żyrardowie.

Dalszego spustoszenia dokonali Niemcy. Pod ich kilkuletnią okupacją w szczególnie trudnym położeniu znalazł się przemysł włókienniczy. Najeźdźca rekwirował zapasy surowców. Demontowano również maszyny i wysyłano je w głąb Rzeszy. Metale nieżelazne z kolei rabowano na potrzeby przemysłu zbrojeniowego. Zabierano nawet garnki, patelnie i dzwony kościelne.

O skali zapaści, jaka dotknęła przemysł w Kongresówce najlepiej świadczy wskaźnik zatrudnienia. W pierwszym kwartale 1916 roku był on niższy niemal o 78% niż bezpośrednio przed wojną.

Najgorzej sytuacja wyglądała w przemyśle mineralnym, gdzie spadek wyniósł 92,3%. Stosunkowo najmniej wojna dotknęła przemysł górniczo-hutniczy (Zagłębie Dąbrowskie) oraz spożywczy. Ale nawet tak zatrudnienie spadło o przeszło połowę.

Czytaj też: "Pójdzie za nią". Biden ponuro o Polsce

Historycy na przestrzeni lat podawali bardzo rozbieżne sumy łącznych strat gospodarczych, jakie Polska poniosła w czasie I wojny światowej.

Jedne szacunki mówią o 80 miliardach franków szwajcarskich. Inne o 10 miliardach złotych według kursu z 1936 roku. Czyli w przybliżeniu 100 miliardach w obecnej walucie. Żadna kwota nie oddaje jednak prawdziwego bilansu wojennej katastrofy.

Wioski można było odbudować, brzegi rzek na nowo spiąć mostami, a linie kolejowe odtworzyć. Nikt jednak nie był w stanie zwrócić życia ofiarom konfliktu. Straty ludzkie zatrważają tym bardziej, że niewielu pamięta o nich w stulecie po fakcie.

Zaborcy powołali pod broń około 3,5 miliona Polaków, którzy nierzadko musieli zabijać pobratymców walczących po drugiej stronie frontu.

Przyjmuje się, że około 400-450 tysięcy żołnierzy walczących w zaborczych mundurach zginęło lub zaginęło w akcji. Kolejne 100 000 poległo w walkach o granice.

Działania wojenne kosztowały również życie 300-400 tysięcy cywili. Nawet więc bez uwzględnienia ofiar szalejących wówczas epidemii chorób zakaźnych, na ziemiach polskich zginęło nawet 950 000 osób. Cena niepodległości była bardzo wysoka.

***

Powyższy tekst przygotowałem na potrzeby książki "Przedwojenna Polska w liczbach" (Bellona 2020). To wspólna publikacja autorstwa członków zespołu portalu WielkaHISTORIA.pl, ukazująca jak naprawdę wyglądało życie w II RP.

Bibliografia:

• Brzoza Czesław, Sowa Andrzej L., Historia Polski 1918-1945, Kraków 2007.
• Leszek J. Jasiński, Bliżej centrum czy na peryferiach. Polskie kontakty gospodarcze z zagranicą w XX wieku, Centrum Europejskie Natolin 2011.
• Andrzej Jezierski, Cecylia Leszczyńska, Historia Gospodarcza Polski, Wydawnictwie Key Text 2006.
• Mirosław Krajewski, Historia gospodarcza Polski do 1989 roku. Zarys problematyki, Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna 2000.
• Paweł Skibiński, Polska 1918, Wydawnictwo MUZA S.A. 2018.

Rafał Kuzak - Historyk, specjalista od dziejów przedwojennej Polski. Współzałożyciel portalu WielkaHISTORIA.pl. Autor kilkuset artykułów popularnonaukowych. Współautor książek Przedwojenna Polska w liczbach, Okupowana Polska w liczbach oraz Wielka Księga Armii Krajowej.