5 patriotycznych filmów dla każdego Polaka
Polska historia nigdy nie należała do łatwych, ale od początku dowodziła niezwykłej siły, odwagi i honoru rodaków. Podniosłą tematykę odnajdziemy oczywiście na ekranie pod postacią patriotycznych filmów, które pozwolą odczuć tragicznego ducha przeszłości. Prezentujemy listę filmów z polską historią i walką o wolność w tle.
1. "Zakazane piosenki" (reż. Leonard Buczkowski, 1946)
Pierwszy, powojenny polski film fabularny, którego droga do legendy pozostaje niezwykle kręta. Scenarzysta Ludwik Starski oraz reżyser Leonard Buczkowski początkowo zamierzali bowiem zrealizować film fabularny, w którym zostałyby utrwalone piosenki wykonywane w okupowanej Warszawie.
Pod naciskiem utworzonego w listopadzie 1945 roku Przedsiębiorstwa Państwowego "Film Polski" (posiadającego monopol w dystrybucji i produkcji filmowej) twórcy połączyli sekwencje muzyczne z rozbudowanymi losami bohaterów oraz wojenną kroniką. Tak w 1947 roku (rok po nakręceniu) światło dzienne ujrzała pierwsza wersja "Zakazanych piosenek". Równolegle z premierą trwały wówczas procesy nazistowskich zbrodniarzy, z którymi kontrastował ekranowy klimat błogości. To przyniosło falę krytyki, a ostatecznie doprowadziło do zdjęcia tytułu z ekranów.
"Zakazane piosenki" poddano licznym modyfikacjom. Zaakcentowano m.in. bestialstwo hitlerowców. W zmienionej, oddającej sprawiedliwość historii i sprzyjającej nowej władzy wersji film wprowadzono ponownie do kin jesienią 1948 roku. Dopiero ostatnia forma zdobyła powszechne uznanie i na długie lata wpisała się w szereg ulubionych obrazów rodaków.
2. "Kanał" (reż. Andrzej Wajda, 1956)
Trudne dzieje narodu polskiego opowiedziane językiem sztuki niejednokrotnie budziły skrajne reakcje odbiorców. Andrzej Wajda i Jerzy Stefan Stawiński, autor tytułowego opowiadania, chcąc przedstawić faktyczną gorycz towarzyszącą powstaniu warszawskiemu, spotkali się początkowo z chłodnym przyjęciem. "Kanał" unikał narracji wykorzystującej mityzację zatrważającego w skutkach zrywu (200 tys. poległych cywilów stolicy). Rozrachunek z polską historią wybrzmiał na ekranie w fatalistycznym wymiarze trzech grup powstańców – tragicznie zjednoczonych w drodze do nieuchronnego końca.
Wajda w znamienny dla rodzącej się Polskiej Szkoły Filmowej sposób wyrażał podziw dla wartości patriotyzmu, honoru czy odwagi, ale z drugiej strony unikał milczenia o rażącej klęsce powstania. Stworzył przy tym postacie z krwi i kości, pełne wątpliwości, słabości i poczucia wewnętrznego kryzysu, co wpisało tytuł w uniwersalny nurt egzystencjalnego kina.
Wiosną 1957 roku "Kanał" zdobył Srebrną Palmę na Festiwalu Filmowym w Cannes ex aequo z "Siódmą pieczęcią" Ingmara Bergmana. Tak zaczęło się uznanie polskiej kinematografii nie tylko na arenie międzynarodowej, ale również w samym kraju. Polacy spoglądający dotychczas z rezerwą na surowy osąd powstańców, ujrzeli produkcję w nowym świetle, a tytuł na stałe wpisał się w największe osiągnięcia rodzimego kina.
3. "Popiół i diament" (reż. Andrzej Wajda, 1958)
W przeciwieństwie do jawnie popierającej nowy porządek polityczny w powojennej Polsce powieści Jerzego Andrzejewskiego z 1948 roku, Andrzej Wajda wydobył z kontrowersyjnego pierwowzoru tragiczną postać Maćka Chełmickiego, który staje się ucieleśnieniem ówczesnych nastrojów. A są to czasy reorganizacji wszelkich sfer życia po zakończeniu II wojny światowej i gorzkiego smaku zwycięstwa, które dla Polaków w dalszym ciągu nie oznaczało pełni wolności.
"Popiół i diament" to przede wszystkim obraz powojennego katastrofizmu, a także dylematu moralnego między obowiązkiem względem ojczyzny a własnym sumieniem. Wspomniany Maciej to młody AK-owiec, który otrzymuje rozkaz zabicia sekretarza PPR Szczuki. Chłopak wątpi jednak w dalsze zapętlenie mordu po zakończonym konflikcie. Nad wszystkim unosi się zaś pesymistyczne widmo bohaterów, którzy pragną na nowo cieszyć się życiem, lecz traumatyczne wspomnienia i niesprzyjający ustrój budzą ich rezygnację.
Film przeszedł do historii również za sprawą ikonicznego Zbigniewa Cybulskiego. Jego portret Maćka w buntowniczych okularach i kurtce na wzór Jamesa Deana stał się głosem młodego pokolenia przełomu. W jego postaci zbiegła się młodzieńcza rebelia z wszechobecnym poczuciem beznadziei, którego apogeum sięga sceny śmierci na śmietniku.
4. "W ciemności" (reż. Agnieszka Holland, 2011)
Uhonorowane gdyńskimi Złotymi Lwami dla najlepszego filmu dzieło Agnieszki Holland traktujące o Holokauście. Wybitna polska reżyserka z charakterystyczną dla swego stylu precyzją, moralną ambiwalencją postaci oraz emocjonalną głębią oddała tu grozę II wojny światowej.
Scenariusz "W ciemności" powstał na podstawie powieści "W kanałach Lwowa" Roberta Marshalla. Autor książki inspirował się zaś tragicznymi wspomnieniami Krystyny Chiger, jednej z ocalałych, która spisała je w publikacji "Dziewczynka w zielonym sweterku".
Jednym z głównych atutów filmu rozsławionego na arenie międzynarodowej są intymne, kameralne zdjęcia, które w połączeniu z mrokiem kadrów oddają doniosłość poruszanej tematyki. Brawurowo wypada ponadto obsada, na czele z Robertem Więckiewiczem w roli Leopolda Sochy, Polaka ze Lwowa, który pomagał w ukryciu się uciekinierom z getta z narażeniem własnego życia. Początkowo za pieniądze, jednak wraz z zacieśnieniem relacji w akcie heroizmu.
5. "Piłsudski" (reż. Michał Rosa, 2019)
Na przestrzeni dekad pierwszy Marszałek Polski doczekał się upamiętnienia w licznych serialach (m.in. "Młody Piłsudski"), jednak polskie kino historyczne dość długo umieszczało postać Ziuka na dalszym planie (jak w obrazie Jerzego Hoffmana "1920 Bitwa warszawska").
Pełnoprawnej biografii Józefa Piłsudskiego na wielkim ekranie podjął się dopiero Michał Rosa. Reżyser tworzący wcześniej kameralne dramaty stworzył co prawda film pozostawiający niedosyt w jakości scen batalistycznych, ale jako pierwszy oddał centralny kadr Marszałkowi, w dodatku zrywając z jego mitologizacją. Józef Piłsudski, choć niezastąpiony na drodze rodaków do niepodległości, pozostawał osobą kontrowersyjną, a w jego biografii nie brakuje rozdziałów dotyczących nurtującej przeszłości politycznej czy romansu z Aleksandrą Szczerbińską.
Z jednej strony Michał Rosa unika w swoim filmie stawiania pomników, a z drugiej – wciąż pomija wiele kluczowych wątków pełnego zawirowań życiorysu Piłsudskiego. Mimo to na ekranie śledzimy interesujący zarys jego losów od pobytu w petersburskim szpitalu psychiatrycznym po narodowościowy zryw.
Bibliografia: "Kino klasyczne", pod red. T. Lubelskiego, I. Sowińskiej, R. Syski, Universitas, Kraków 2011.
