Sekrety lustrzanego odbicia. Wystarczy przyciemnić światło
Odrobina historii
Za pierwsze lustra służyły mokre wypolerowane kamienie, najczęściej obsydian (naturalne wulkaniczne szkło), potem wypolerowany brąz. Grecy używali luster z wypolerowanego metalu jeszcze w V wieku p.n.e. Dzięki Fenicjanom i przypadkowemu przetopieniu piasku na szkło zaczęła się historia szklanych luster. Nie było to szkło przezroczyste, ale dawało lepsze odbicie niż metal. Pierwsze robili starożytni Rzymianie w I wieku n.e.
W wiekach średnich w Europie lustra naznaczono diabelską mocą. Kościół katolicki zadbał, by przeglądanie się w nich uważano za grzech. Ten stan utrzymał się do XII-XIII wieku. Kilkaset lat później Wenecjanie dopracowali technikę płaskiego lustra i stali się jego eksporterami na cały kontynent. Ich zwierciadła były popularne wśród koronowanych głów, bo tylko je stać było na kolekcjonowanie tak drogich przedmiotów. Za jedno można było kupić okręt wojenny albo niewielką posiadłość. Z czasem cena luster malała, dzięki czemu zaczęły pojawiać się w domach zwykłych ludzi. Dziś są tak naturalnym towarzyszem, że nasze istnienie bez nich wydaje się niemożliwe.
Po co nam lustra?
W greckiej mitologii Narcyz został ukarany za odrzucenie wdzięków Echo bezgraniczną miłością do własnego odbicia w wodzie. Gdy pojął, że w takim związku szczęścia nie zazna, umarł ze zgryzoty. On cierpiał patrząc w lustro, po co my w nie patrzymy? Choć nikt nie rzucał na nas klątwy, też z próżności. Przecież dokładnie tym jest chęć weryfikacji wyglądu w odbiciu - w lusterku do makijażu, lustrze w przymierzalni sklepu czy w salonie fitness. A nawet tym zatrzymanym jako selfie. Ale nie tylko. Gdzieś, na wyższym poziomie zrozumienia istoty lustra, szukamy w nim odbicia własnej duszy.
Religijni Żydzi zasłaniają wszystkie zwierciadła w domu zmarłego, bojąc się, że jego dusza utknie w którymś. W kulturze serbsko-chorwackiej lusterko wkładano do grobu razem ze zmarłym, by jego dusza nie wstała i nie chodziła bez celu po Ziemi. Słynne 7 lat nieszczęścia po zbiciu lustra? Tyle potrzebuje dusza człowieka, by zregenerować się po tym, jak tkwiącą w lustrze rozbito ją na wiele kawałków.
Chcecie zobaczyć, co siedzi w waszym lustrze? Zamknijcie się w ciemnym pokoju, ale zostawcie tylko tyle światła, by z odległości metra widzieć swoje odbicie. Po 10 minutach zaczniecie dostrzegać delikatne zmiany w swoim wyglądzie. Po kilkunastu wasza twarz zacznie przypominać woskową maskę, potem nie będzie już nawet odbijać waszej twarzy, tylko potwora. Psychiatrzy stosują tę sztuczkę z dysocjacją w leczeniu schizofrenii, zachęcając pacjentów do stawiania czoła swoim wewnętrznym potworom.
Najbardziej znane polskie lustro
W zakrystii pochodzącego z początku XVIII wieku kościoła pw. WNMP w Węgrowie na Mazowszu znajduje się zwierciadło, które prawdopodobnie pochodzi od sławnego czarnoksiężnika Twardowskiego, krakowskiego szlachcica, który zaprzedał duszę diabłu w zamian za wielką wiedzę i znajomość magii.
Łaciński dwuwiersz zdobiący lustro - "Luserat hoc speculo magicas Twardovius artes, lusus at iste Dei versus in obseqvium est" - oznacza: "Bawił się tym lustrem Twardowski, magiczne sztuki czyniąc, teraz przeznaczone jest na służbę Bogu".
Ukryta tożsamość
W Polsce znane są jako lustra weneckie, po angielsku nazywa się je dwustronnymi. Ze względu na odmienną od klasycznej budowę odbijają tylko część światła, a część przepuszczają. Wymyślili je Wenecjanie eksperymentujący z pokrywaniem luster metalami, np. złotem. Dodanie cennego kruszcu "poprawiało" nieco wygląd przeglądającego się w zwierciadle. Dziś cienka warstwa metalu na szkle pozwala zachować w tajemnicy tożsamość osoby stojącej po drugiej stronie lustra.
Weneckie lustra stosuje się w salach okazań, gdy świadek zza szyby może bez lęku rozpoznać bandytę wśród szeregu ustawionych ludzi. Stosuje się też w pokojach przesłuchań, gdzie kryminalistę może spokojnie obserwować większa grupa ludzi. W Stanach Zjednoczonych montowane są w miejscach egzekucji więźniów. Dzięki temu rodziny ofiar mogą oglądać uśmiercanie sprawcy, pozostając poza zasięgiem jego wzroku. Mniej dramatyczny przykład to erotyczny peep show, gdzie klient może oglądać taniec striptizerki, samemu pozostając anonimowym.
Magiczne lustra
Dla kogoś, kto nigdy wcześniej nie widział lustra, możliwość zobaczenia swojego odbicia wydawać się może czarną magią. Ale i nas, ludzi bywałych i nowoczesnych, można czasem zaskoczyć. Specjalizują się w tym iluzjoniści, trikami optycznymi potrafiący ukryć przed naszym wzrokiem przeróżne przedmioty. Do czynienia swojej magii wykorzystują tylko dym i lustra. W literaturze czy filmach możliwości jest więcej.
*Pomyślcie o królewnie Śnieżce. *Jej zła macocha miała obsesję na punkcie własnego wyglądu i nazbyt szczere, gadające lustro. Gdyby nie to "zwierciadło prawdy", bajka braci Grimm nie miałaby sensu. Podobnie ze zwierciadłem Ain Eingarp z Hogwartu, które według Albusa Dumbledore'a pokazywało najgłębsze pragnienia. Harry Potter zobaczył w nim swoich nieżyjących rodziców. A w końcu zwierciadło Galadrieli, wytwór wyobraźni Tolkiena. Znajdujące się w Caras Galadhon lustro pokazywało przeglądającemu to, co właścicielka chciała, by ów zobaczył. Czasem przeszłość, innym razem przyszłość, a nawet wydarzenia, które nigdy się nie wydarzyły. Magia!
Zabójcze lustra
Czy lustrem da się kogoś zabić? Pierwsze skojarzenie biegnie zapewne do ostrych krawędzi rozbitego zwierciadła. Ale ani to ciekawe, ani eleganckie. Równie dobrze działa zwykłe szkło. A gdyby tak wykorzystać zdolność odbijania - a w przypadku sferycznych luster - także skupiania światła? Taką to broń miał stworzyć słynny Archimedes do obrony sycylijskich Syrakuz przed rzymskimi okrętami dowodzonymi przez Marka Klaudiusza Marcellusa.
*Wedle kronik wiązka słonecznych promieni z kilkudziesięciu metrów potrafiła wzniecić pożar i spalić okręt. *Współcześni badacze, a nawet telewizyjni Pogromcy Mitów, próbowali odtworzyć to zjawisko, ale bez powodzenia. Nie znaczy to, że założenia są błędne. Taką "broń" wytworzyli niechcący architekci odpowiedzialni ze londyński wieżowiec zwany Walkie Talkie. Krzywizna wschodniej ściany pokrytego lustrami budynku zbierała promienie Słońca i oświetlała mocno pobliską ulicę. Tak mocno, że oślepiało to niebezpiecznie przechodniów i uszkadzało plastikowe części w samochodach. W 2014 roku dodano na elewacji elementy "zacieniające".
*A w literaturze? *W mitologii mamy Perseusza walczącego z Meduzą przy pomocy, zależnie od przekazu, wypolerowanej tarczy lub lustra. Jej wzrok zamieniał wszystkich w kamień, odbity zadziałał też na nią samą. Podobnie wygląda też legenda o warszawskim Bazyliszku, którego pokonał śmiałek w zbroi z luster.
Fascynują i budzą lęk
Byliście kiedyś w gabinecie krzywych luster w lunaparku? Takie zwierciadła czynią przeglądających się wyższymi albo grubszymi. Deformują, oszukują i fascynują. Wielu szuka w nich nadprzyrodzonych właściwości, niektórzy ponoć znajdują. Choćby John Dee, XVI wieczny angielski okultysta, który z pomocą azteckiego lustra z obsydianu miał rozmawiać z aniołami. Ten nadworny astrolog Elżbiety I wzbudzał tym zrozumiały strach. W psychologii lęk przed lustrem nazywa się katoptrofobią. Bardzo dokładnie uchwyciło go wielu pisarzy.
W literaturze nie brak postaci, które obawiały się luster i wolały je roztrzaskać, niż zobaczyć swoje odbite oblicze. Dorian Gray miał zwyczaj oglądać swój magiczny portret, jednocześnie przeglądając się w lustrze. Porównywał zatrzymane w czasie oblicze i magiczny obraz, na którym pokazane było jego coraz starsze ciało. Właśnie przez obecność lustra zdał sobie w końcu sprawę z tego, jakim potworem się stał (zabijał ludzi, by zasilić odmładzającą moc obrazu). Nie mogąc znieść swojej odbitej w lustrze urody, rozbił je o ziemię. Bram Stoker, tworząc hrabiego Draculę, dał mu nieśmiertelność, ale odebrał odbicie w lustrze. Obok czosnku i osikowych kołków była to jedna ze słabości hrabiego. Dlatego nigdy nie pojawiał się w miejscach, gdzie lustra mogłyby go zdemaskować.
Nauka
Jak napisałem na wstępie, lustra upowszechniły się i nieco spowszedniały. Nie dostrzegamy ich znaczenia, choć w praktyce bez nich nie moglibyśmy normalnie funkcjonować. Nie byłoby bez nich wielu przydatnych wynalazków, jak telewizja czy panele słoneczne, mielibyśmy więcej wypadków na drodze (lusterka w autach, sferyczne lustra na skrzyżowaniach), a astronomowie nie mieliby bez nich jak patrzeć w gwiazdy (teleskopy). Peryskopy, mikroskopy, lornetki, lasery czy satelity nie powstałyby bez luster.
Dzięki zamontowaniu luster na Księżycu można było zmierzyć wiązką lasera dokładną odległość od Ziemi (384 403 km). Architekci wnętrz doskonale rozumieją znaczenie dużych luster, które mogą powiększać optycznie mieszkania, a w sklepach działać na podświadomość, zatrzymując w pół kroku i skłaniając do impulsywnego kupowania odbitych obiektów.
Psycholodzy wykorzystują lustra, pomagając ludziom, których mózg nadal czuje fantomową rękę czy nogę po amputacji. Ćwiczenie z podwójnym odbiciem symulujące istnienie obciętej kończyny powtarza się tak długo, aż mózg pacjenta się przeprogramuje. Zwierciadła są też narzędziem terapeutycznym dla ludzi z demencją, i jak już pisałem, schizofrenią.
Idąc krok dalej można wręcz stwierdzić, że ludzie nigdy nie rozstają się z najważniejszym z luster, własnym mózgiem. W końcu nasze każde zachowanie i każde słowo jest reakcją na bodźce z zewnątrz, swoistym odbiciem rzeczywistości.
Widziałeś lub słyszałeś coś ciekawego? Poinformuj nas, nakręć film, zrób zdjęcie i wyślij na redakcjao2@grupawp.pl.
